Cuba hợp pháp hóa giao dịch bằng USD: Nỗ lực khẩn cấp để tránh sụp đổ kinh tế

Trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế trầm trọng nhất trong nhiều thập kỷ, chính phủ Cuba đã phải thừa nhận một thực tế mà thị trường chợ đen đã áp đặt từ lâu: đồng đô la Mỹ (USD) giờ đây là một phần hợp pháp của nền kinh tế.

Vào ngày 11 tháng 12 năm 2025, thông qua việc ban hành Nghị định-Luật 113, Cuba chính thức cho phép các giao dịch bằng USD và các ngoại tệ khác. Động thái này không đơn thuần là một cải cách tài chính, mà là một biện pháp khẩn cấp nhằm ngăn chặn dòng chảy ngoại tệ ra khỏi hệ thống ngân hàng, tái kích hoạt sản xuất và quan trọng nhất, đảm bảo nguồn nhiên liệu nhập khẩu để giữ cho lưới điện quốc gia không bị sụp đổ hoàn toàn.

Bối cảnh khủng hoảng: Nền kinh tế trên bờ vực

Để hiểu rõ tính chất khẩn cấp của quyết định này, cần nhìn vào bức tranh kinh tế ảm đạm của Cuba. Nền kinh tế đảo quốc Caribe này đang trải qua năm thứ năm liên tiếp suy thoái. Kể từ năm 2019, Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Cuba đã sụt giảm gần 10%. Chỉ riêng trong năm 2023, GDP tiếp tục giảm 1.1%. Bộ trưởng Bộ Kinh tế và Kế hoạch Joaquín Alonso Vázquez thừa nhận đất nước đang chìm trong cuộc khủng hoảng kéo dài mà chưa thấy lối thoát.

Hệ quả là một cuộc khủng hoảng đa diện, sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi và khai khoáng đã giảm tới 53.4% trong 5 năm qua, trong khi sản lượng công nghiệp giảm 23%. Về nguồn thu ngoại tệ, dưới áp lực của lệnh cấm vận siết chặt từ Mỹ và các rào cản thanh toán quốc tế, nguồn thu ngoại tệ của Cuba đã giảm khoảng 30% trong vài năm gần đây.

Tính đến tháng 7/2025, kim ngạch nhập khẩu cao hơn 7% so với cùng kỳ năm ngoái, trong khi nguồn thu ngoại tệ lại giảm 9%, tạo ra một cán cân thâm hụt nguy hiểm. Gánh nặng nợ nước ngoài của Cuba, lần cuối được công bố vào năm 2020, đã ở mức 19.7 tỷ USD và chắc chắn đã tăng lên trong bối cảnh hiện tại.

Tuy nhiên, điểm nghẽn chí tử nhất lại nằm ở lĩnh vực năng lượng khi hệ thống điện quốc gia của Cuba đã xuống cấp trầm trọng sau nhiều thập kỷ. Tình trạng thiếu nhiên liệu và linh kiện thay thế đã gây ra những đợt cắt điện trên diện rộng, có khi kéo dài tới 16 giờ mỗi ngày, làm đảo lộn đời sống người dân và tê liệt sản xuất. Công suất phát điện thực tế của Cuba chỉ đạt khoảng 1,810 MW, trong khi nhu cầu tối thiểu là 2,940 MW.

Sự phụ thuộc hoàn toàn vào nhiên liệu nhập khẩu khiến Cuba cực kỳ dễ bị tổn thương. Việc lực lượng Mỹ thu giữ một tàu chở dầu ngoài khơi Venezuela vào ngày 10/12 – chỉ một ngày trước khi công bố luật mới – đã gióng lên hồi chuông cảnh báo khẩn cấp với Havana.

Bản chất của luật mới: “Đô la hóa” có kiểm soát

Về bề ngoài, động thái của Cuba có vẻ như là một bước tiến tới tự do hóa tài chính. Tuy nhiên, phân tích kỹ các văn bản pháp lý cho thấy đây thực chất là một cơ chế đô la hóa một phần được nhà nước kiểm soát chặt chẽ.

Mục tiêu tuyên bố: Theo Công báo Cuba, mục đích của luật là thúc đẩy dòng chảy ngoại tệ, tăng cường sản xuất hàng hóa và dịch vụ trong nước, cho đến khi nền kinh tế đủ ổn định để đồng peso Cuba (CUP) trở lại là đồng tiền hợp pháp duy nhất. Thủ tướng Manuel Marrero tuyên bố những thay đổi này sẽ giúp ổn định kinh tế vĩ mô và trao thêm quyền tự chủ cho khu vực doanh nghiệp.

Tuy nhiên, thực tế vận hành lại phức tạp hơn nhiều khi luật mới không cho phép tự do giao dịch ngoại tệ. Thay vào đó, quyền quyết định được tập trung khi Bộ Kinh tế và Kế hoạch (MEP) sẽ là cơ quan duy nhất quyết định chủ thể nào, lĩnh vực nào được phép thực hiện giao dịch bằng ngoại tệ. Ưu tiên hàng đầu được trao cho xuất khẩu, các ngành liên quan đến xuất khẩu và những mặt hàng có thể thay thế nhập khẩu.

Ngân hàng Trung ương Cuba (BCC) thiết lập một danh sách hạn chế các chủ thể được mở tài khoản ngoại tệ, bao gồm chủ yếu là các doanh nghiệp xuất khẩu, nhà đầu tư nước ngoài tại Đặc khu Mariel, và một số cá nhân/pháp nhân được MEP cho phép đặc biệt.

Điểm then chốt và gây tranh cãi nhất nằm ở việc nhà nước áp dụng cơ chế “bắt buộc bán ngoại tệ” thông qua hệ số giữ lại. Theo đó, các doanh nghiệp tư nhân (mipymes), hợp tác xã và lao động tự do có thể bị yêu cầu bán tới 20% thu nhập ngoại tệ của họ cho Ngân hàng Trung ương theo tỷ giá chính thức. Đây được xem như một hình thức thuế ẩn, nhằm tập trung ngoại tệ cho ngân sách nhà nước.

Ngoài ra, MEP còn nắm giữ cơ chế “Phân bổ Năng lực Tiếp cận Ngoại tệ” (ACAD), cho phép họ cấp phép đặc biệt để một số chủ thể mua ngoại tệ từ ngân hàng, tạo ra một kênh phân bổ ngoại tệ hoàn toàn dựa trên sự cho phép hành chính và có thể mang tính thiên vị.

Như vậy, thay vì tự do hóa, chính phủ Cuba đang chính thức hóa và siết chặt hơn nữa sự kiểm soát đối với nguồn ngoại tệ khan hiếm. Họ đang cố gắng “dẫn dụ” lượng USD đang lưu thông rộng rãi trong dân chúng và thị trường chợ đen quay trở lại hệ thống ngân hàng, nơi họ có thể quản lý và phân bổ theo ý muốn.

Giữa kỳ vọng và hoài nghi

Động thái của Cuba nhận được nhiều ý kiến trái chiều từ giới chuyên gia. Về phía các nhà phân tích độc lập, quan điểm chung mang tính hoài nghi.

Ông Emilio Morales, Chủ tịch Havana Consulting Group, cho rằng biện pháp “đô la hóa” một phần này khó có thể cải thiện mạnh mẽ nền kinh tế nếu không đi kèm những cải cách sâu rộng hơn về cơ cấu. Ông nhận định đây chủ yếu là nỗ lực của chính phủ nhằm thu hút thêm USD trước nguy cơ mất kiểm soát trên thị trường chợ đen. Tờ elTOQUE, một trang tin độc lập về Cuba, phân tích rằng gói luật này thực chất củng cố thêm sự tập trung quyền lực nhà nước, hạn chế quyền tự chủ của khu vực tư nhân và làm trầm trọng thêm tình trạng lưỡng cực giữa đồng peso và ngoại tệ. Nhà kinh tế Pavel Vidal chỉ ra sự mơ hồ trong việc cấp phép có thể làm nản lòng các doanh nhân.

Trong khi đó, quan điểm từ phía chính phủ lại nhấn mạnh tính chất tạm thời và cần thiết của biện pháp này. Bà Suset Rosales, Vụ trưởng Vụ Kế hoạch thuộc Bộ Kinh tế, khẳng định “sự đô la hóa là một biện pháp mang tính tạm thời”. Ông Ian Pedro Carbonell, Giám đốc Chính sách Kinh tế Vĩ mô của Ngân hàng Trung ương Cuba, thừa nhận việc thống nhất tỷ giá hối đoái ngay lập tức trong điều kiện hiện nay “sẽ thực sự là thảm họa”, ngụ ý rằng đây là lựa chọn khả dĩ nhất trong tình thế khó khăn.

Thực tế phũ phàng: Khoảng cách giữa luật và đời sống

Một nghịch lý lớn là dù luật mới được ban hành, người dân Cuba bình thường vẫn khó tiếp cận USD một cách hợp pháp. Luật này chủ yếu nhắm vào các thực thể kinh tế, không trực tiếp áp dụng cho các giao dịch cá nhân hàng ngày của người dân.

Thực tế tiền tệ ở Cuba hiện nay là một mớ hỗn độn với nhiều tỷ giá. Nhà nước áp dụng tỷ giá chính thức đa tầng: 24 CUP/USD cho doanh nghiệp, 120 CUP/USD cho cá nhân. Trong khi đó, trên thị trường không chính thức, tỷ giá chợ đen lên tới 440 CUP đổi 1 USD – một mức chênh lệch khổng lồ phản ánh sự mất giá nghiêm trọng của đồng nội tệ.

Người dân nhận lương bằng CUP, nhưng nhiều mặt hàng thiết yếu như thực phẩm, thuốc men, và thậm chí một số loại nhiên liệu chỉ có sẵn ở các cửa hàng bán lẻ đặc biệt thanh toán bằng USD (MLC). Gần 80% tổng tiêu dùng của Cuba phụ thuộc vào hàng nhập khẩu, khiến nhu cầu về ngoại tệ trở nên sống còn.

Bài học từ quá khứ cũng khiến người dân dè dặt. Bình luận trên các diễn đàn như Cubadebate cho thấy sự hoài nghi sâu sắc. Một người dùng với bút danh “Roxana” phàn nàn: “Tôi chỉ muốn biết khi nào ngân hàng trả lại số ngoại tệ của tôi... Đó là TIỀN CỦA TÔI và tôi muốn nó được trả lại NGAY BÂY GIỜ”. Một bình luận khác với bút danh “Jorgess” đặt câu hỏi: “Liệu cuối cùng ngân hàng có thể bắt đầu trả các khoản nợ bằng USD cho người dân... để lấy lại niềm tin không?”.

Những phản ứng này phản ánh một lịch sử dài về việc chính phủ thu giữ tài sản ngoại tệ của người dân và doanh nghiệp.

Triển vọng: Một bước đi trong bế tắc

Quyết định hợp pháp hóa giao dịch bằng USD của Cuba là một thừa nhận đau đớn về sự thất bại của “Cuộc Điều chỉnh Trật tự Kinh tế” năm 2021 – một nỗ lực thống nhất tiền tệ và tỷ giá vốn đã làm bùng nổ lạm phát và làm trầm trọng thêm khủng hoảng.

Động thái này có thể mang lại một số tác động tích cực ngắn hạn như tăng tính minh bạch bằng cách đưa một phần hoạt động kinh tế ngầm vào khuôn khổ hợp pháp, khuyến khích kiều hối và đầu tư nhỏ lẻ chảy vào hệ thống ngân hàng, và tập trung ngoại tệ cho các ngành xuất khẩu và thay thế nhập khẩu.

Tuy nhiên, về dài hạn, nó không giải quyết được các vấn đề cốt lõi: một nền kinh tế kém năng suất, phụ thuộc nặng nề vào nhập khẩu, và bị cô lập về tài chính. Việc duy trì một hệ thống tỷ giá nhiều tầng và cơ chế phân bổ ngoại tệ dựa trên sự cho phép hành chính sẽ tiếp tục bóp nghẹt động lực của khu vực tư nhân – vốn được kỳ vọng là đầu tàu tăng trưởng.

Như nhà kinh tế Mauricio De Miranda cảnh báo, đây có thể là “một cú đánh chí tử” vào đồng peso Cuba, không giải quyết được tình trạng tê liệt sản xuất và cuối cùng đẩy giá hàng hóa lên cao hơn cho người tiêu dùng.

Trong ngắn hạn, nhiên liệu mới là mục tiêu sống còn. Mọi nỗ lực thu hút USD lúc này đều nhằm phục vụ một mục đích tối thượng: nhập khẩu dầu và gas để vận hành các nhà máy điện, thắp sáng các thành phố và duy trì hoạt động tối thiểu của nền kinh tế. Cuộc chiến kinh tế của Cuba giờ đây không còn là về lý tưởng hay mô hình phát triển, mà đơn giản là về sự sinh tồn.